کویر در عزاداری حسین حد و مرز نمی‌شناسد/ یزد حسینیه ایران_دلخوش

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ آئین‌های نمایشی مدام به یکی از آداب و رسوم مناسبت‌های گوناگون در شهر‌ها بدل شده‌اند، در این بین آئین‌های نمایشی برای ماه محرم نیز از جمله آداب و رسومی می باشند که به طور کامل در شهر‌های گوناگون برگزار خواهد شد. یزد نیز یکی از آن شهر‌هایی است که به برگزاری اصولی آئین‌های خود در ماه محرم معتقد است و هر سال آن‌ها را بدون نقص برگزار می‌کند. 

اکنون که داخل ماه محرم و عزاداری حسینی شده ایم، مطابق عادت هر ساله، شهر‌های گوناگون ایران در حال برگزاری هر چه باشکوه‌تر مراسمی می باشند که ارادت خود را به امام حسین (ع) و یارانشان نشان دهند. شهر یزد به گفتن یکی از شهر‌هایی که قدمت بالایی در این عزاداری دارد، هر ساله یک عزاداری خاص با رویکردی مذهبی و سنتی برگزار می‌کند. 

آئین‌های نمایشی این شهر با آن قدمت چند صد ساله‌ای که دارند از پر از شور حسینی می باشند. کُتَل بستن، نخل گردانی، علم بستن، جغجغه زنی، اجرای حرکات نمایشی روز عاشورا، جوش دوره، روضه خوانی، آیین دسته سقا، نذری آش امام حسین، سیزده محرم، و … از جمله آئین‌های نمایشی‌ای است که مردم شهر یزد در ایام محرم و ماه صفر برگزار می‌کنند. 

کُتَل بستن؛ مرکبی که سوار خود را از دست داده است

در یزد به اسب زین کرده‌ای که به نحوه خاصی آراسته شده و پیشاپیشِ دسته عزاداری حرکت می‌کند، «کُتَل» می‌گویند. بعضی اوقات به گردن این اسب چند شال، ترمه یا ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آویزان کرده و سر و صورت حیوان را با چند قطعه آینه کوچک، نگین، قرآن و … آذین می‌کنند و گاه بنا بر سلیقه شخصی و به تعبیری دیگر، پارچه سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان می‌کشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرو می‌کنند.

این چنین کبوتر زنده‌ای را که با رنگ قرمز آغشته شده نیز بر پشت اسب می‌گذارند. افسار این اسب یا کُتَل مدام در دست محافظ آن است و جلوی دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. این حرکت نمادین را «اسب و کُتَل» می‌نامند. در حقیقت «کُتَل بستن» نماد مرکبی است که سوار خود را از دست داده است.

علم بستن؛ نمادی از پیکر عریان امام حسین (ع) در روز عاشورا است

«علم‌بندی» یکی از آئین‌های سنتی ماه محرم در روستای «طزرجان» در استان یزد است که هر سال ضمن نگه داری باور‌های دینی این آئین، با باور آبخواهی در بین برخی مردم این روستا برگزار می‌شود. این آئین از دوران صفویه به آئین‌های نمایشی یزد اضافه شده است.

«علم» در واقع نمادی از پیکر عریان امام حسین (ع) در روز عاشورا است که مردم با پارچه‌هایی آن را می‌پوشانند و آن را در روضه‌خوانی‌ها و عزاداری‌های خود حرکت داده و تشییع می‌کنند. یقیناً برخی نیز آن را نمادی از حضرت عباس (ع) می‌دانند و از این منظر برای ان احترام بسیاری قائل می باشند.

این نوشته با دقت به پیشینه‌ مقدسی که از دیرباز در روستای طزرجان از توابع شهرستان تفت در رابطه آن نقل شده، به آئینی سنتی و خاص در این روستا تبدیل شده است. برخی اهالی روستا نیز علاوه بر باورها دینی که به این مراسم دارند، اعتقاد دارند که برگزاری این مراسم علتمی‌شود که آب روستای آنها کم یا همه نشود.
این آئین اختصاصی روز‌های تاسوعا و عاشورا است و اکنون در چند نقطه از روستا برگزار می‌شود که معروفترین آنها علم عابدینی در محله سرتل عاشقان است.

در علم بستن ابتدا چوب علم را که زیاد تر از درخت چنار است تهیه می‌کنند که بعضی اوقات ارتفاع این چوب به ۱۲ متر می‌رسد و سپس در مراسم و آیینی خاص چوب‌ها را با پارچه‌هایی از جنس گوناگون و رنگ‌های گوناگون تزیین می‌کنند. هر سال این مراسم در عصر روز ششم محرم برگزار می‌شود و در این روز افراد و خانواده‌هایی که علم دارند به پشتیبانی چند نفر از اقوام و آشنایان که در این کار توانایی ملزوم را دارند همه قسمت علم را با پارچه‌های رنگارنگ تزیین می‌کنند. یقیناً رنگ پارچه‌های علم سادات، سبز یا مشکی ساده است. بعد از آماده شدن علم، صاحب علم در خانه خود را باز می‌گذارد تا همسایه‌ها به پای علم بروند و به نیت برآورده شدن حاجت، گوشه‌های پارچه‌های عَلم را گره بزنند. سپس از اذان مغرب بزرگان و ریش سفیدان محله جمع خواهد شد و یکی یکی به خانه‌های علمداران می‌روال و آنها را به حسینیه مهم شهر یا محله حمل می‌کنند و آنها را به طور ایستاده در آن مکان قرار خواهند داد. سپس از این که همه علم‌ها به حسینیه شهر برده شده، مراسم اغاز می‌شود.

مردم علم‌های این مناطق را با عناوین علم‌های عابدینی، محمد دوران، خالو حسن، باغ وقفی و علی ایبدر می‌شناسند ولی معروف‌ترین آنها علم عابدینی است که قدمتی کهن‌تر دارد و هر ساله با وجود بیشتر از یک‌هزار عزادار حسینی برگزار می‌شود.

نخل گردانی (نخل ماتم)؛ ترکیبی از نماد‌های گوناگون

نخل گردانی یکی دیگر از آئین‌های نمایشی در شهر یزد است که یقیناً در برخی شهر‌های دیگر نیز این آئین اجرا می‌شود. در مراسم نخل گردانی پیکر امام حسین (ع) به طور نمادین تشییع می‌شود. نخل که سازه‌ای چوبی دارد به طور اتاقکی با پوشش سیاه و آراسته به شال‌های رنگارنگ و آینه است که مردم در حسینیه، تکیه‌ها و محل‌هایی که در آن عزاداری برگزار می‌شود، بر روی دستان خود آن را حمل می‌کنند و می‌چرخانند.

در سازه چوبی نخل، چهار قطعه چوب به شکل عمودی که پایه‌های نخل را راه اندازی خواهند داد و چهار قطعه چوب هم به شکل افقی به گفتن دسته‌های نخل مورد منفعت گیری قرار می‌گیرند. برای آماده کردن این نخل؛ تعدادی از خادمان حسینیه نیز از هشت محرم اغاز به بستن نخل می‌کنند، به این ترتیب که خنجر در جلو و عقب نخل، پارچه مشکی روی نخل، آینه بزرگ و یک سازه چوبی بزرگ روی آن نصب می‌کنند، این کار تا ظهر تاسوعا طول می‌کشد. در روز عاشورا، ده‌ها مرد با پای برهنه زیر پایه‌های نخل می‌روال و آن را از بین عزادارن عبور خواهند داد و آن را همچون یک تابوت تشییع می‌کنند.

در تاسوعا و عاشورا مردم با لباس‌های سیاه به مساجد داخل خواهد شد. افرادی که سید می باشند شال سبز به کمر می‌بندند و افراد عادی شال کرم و با برهنه کردن پا، زیر نخل می‌آیند و چاوش‌خوان‌ها اغاز به مداحی می‌کنند و یک پرچم سیاه نیز در بیشترین نقطه نخل نصب می‌شود. سپس افرادی که زیر نخل را گرفته‌اند با ذکر‌های گوناگون نخل را بلند می‌کنند.

هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل بر پایه باور‌هایی شکل گرفته است که ریشه در عقاید مردم محلی دارد و هم چنان نشان از حادثه‌ای خاص در کربلا دارند و یا به شخص خاصی در این حماسه اشاره دارد. برای مثال چوب نخل به گفتن جنازه سیدالشهدا (ع)، پوشش سیاه به گفتن اظهار سوگواری و ماتم، عکس و نشان سرو بر روی نخل به نشانه قامت حضرت علی اکبر (ع)، آینه به گفتن نور وجود امام حسین (ع)، پارچه‌های زینتی به نشانه حجله قاسم بن حسن (ع) و علم‌هایی که بر نخل بسته خواهد شد، نشانه‌هایی که به حضرت ابوالفضل (ع) اشاره دارد، زنگ‌هایی که می‌بندند نماد زنگ کاروان امام حسین (ع)، شمشیر و نیزه هم نماد تیر و نیز‌های داخل شده بر بدن امام حسین و حمل کنندگان نخل نیز به نشان تشییع کنندگان می باشند. یقیناً امروزه همه این عناصر روی نخل‌ها دیده نمی‌شوند و برخی از آنها فقط پوشش سیاه و تزئینات جزئی دارند.

پیدایش نخل در فرهنگ عامیانه یزد داستان‌های متغیری دارد و مردم عقاید مختلفی دارند، برخی از آنها اعتقاد دارند که نخل اقتباس از خیمه مجمع حضرت موسی (ع) است و اشاره به صندوقی دارد که خداوند برای مادر این پیامبر فرستاد تا فرزندش را درون آن بگذارد و به آب رود بسپرد. برخی دیگر این نخل را به تابوت حضرت علی (ع) نسبت خواهند داد. برخی هم آن را یادآور گهواره امام حسین می‌دانند. درحالی که اکثر افراد نخل را نماد جنازه حضرت سیدالشهدا و آینه را نمادی از شخصیت ایشان می‌دانند. یزدی‌ها باور بسیاری به مراسم نخل گردانی یا همان نخل ماتم دارند، برای رفتن در زیر نخل نذر می‌کنند، به نخل متوسل خواهد شد یا به آن سلام خواهند داد. از نخل‌های معروف یزد می‌توان به نخل میدان امیرچخماق، نخل میدان بعثت و نخل میدان امام شهرستان تفت اشاره کرد.

برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند. در اجرای این مراسم باشکوه تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی شهر‌ها این سنت تا این مدت به دقت انجام می‌شود به طوری که بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بوده و فردی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و طبق معمول این حق موروثی است. برای مثال در نصرآباد پیشکوه یزد زمان برداشتن نخل، هر پایه؛ مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سرّاج، میرآب و افراد دیگر بوده و امروزه نیز این رسم تا حدودی در این محله و این چنین میبد و تفت و برخی نقاط دیگر پابرجا است.

جوش دوره؛ مراسمی دیرینه در اشکذر

یکی دیگر از آیین‌های محرم در یزد، جوش دوره است که مراسمی دیرینه در اشکذر بوده است. در جوش دوره افراد، دستان یکدیگر را گرفته و به شکل دایره وار می‌ایستند و پا‌های خود را به جلو و عقب می‌گذارند و اشعاری را می‌خوانند و دور حسینیه حلقه می‌زنند و به سینه زنی و عزاداری می‌پردازند. سپس علمداران شال می‌بندند و علم را برداشته و به دور حسینیه می‌گردند این آئین، در روز تاسوعا برگزار می‌شود.

جغجغه زنی (سنگ زنی)؛ عزاداری مرسوم میبد

جغجغه زنی به گفتن یکی از آئین‏‏های مرسوم در شهرستان میبد در ماه محرم است که نزدیک به یک قرن قدمت دارد و همزمان با مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان در حسینیه‏‏های این شهرستان توسط عزاداران حسینی برگزار می‌‏‏شود. 

این مراسم یکی از چشم نوازترین اشکال مرسوم عزاداری در شهرستان میبد است که به روشای هنرمندانه با آهنگی دلچسب و شعری دل‏‏پذیر در شب‏‏‏های ماه محرم در برخی از حسینیه‏‏ها اجرا می‌شود.

نحوه اجرای این مراسم سنتی به این صورت است که یک نفر اشعاری را با مضامین حماسه کربلا می‌خواند و عده‌ای روی زمین می‌نشینند و ذکر‌هایی که توسط ذاکر گفتن می‌شود را تکرار می‌کنند و دسته دیگر هم به طور حلقه‌ای در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و با دو چوب صاف و صیقلی با ریتم کند و سپس تند چوب‌ها را به هم می‌زنند.

پَرسه زنی؛ دیرینه‌ترین رسم عزاداری شهر یزد

پَرسه زنی دیرینه‌ترین رسم عزاداری یزد است. در این آئین سوگواران در حالی که سینه و زنجیر می‌زنند با حرکت از محله‌های گوناگون در گلزار شهدا و آرامستان شهر‌ها و روستا‌ها گذر می‌کنند. 

پرسه‌زنی در روز تاسوعا از سنت‌هایی است که هر سال، پررنگ‌تر و بزرگتر از سال قبل با همراهی هیات‌های عزاداری برگزار می‌شود که در این آئین هیات‌های محله و یا روستا از صبح روز تاسوعا کوچه به کوچه و خانه به خانه محله را طی می‌کنند و ضمن جمع آوری نذورات از هرخانه، روبه رو آن به عزاداری پرداخته و برای اهل خانه دعای خیر و طلب عفو و بخشش می‌کنند. در این روز زنان نیز پا به پای مردان در آئین پَرسه زنی شرکت می‌کنند و با به همراه داشتن علم و بیرق‌های گوناگون به این آئین نمود‌ای خاص خواهند داد.

این سنت با نظمی خاص و خواندن نوحه‌های مخصوص همان روز و طلب آمرزش برای افرادی که در سال‌های قبل در این جمع بوده و از دنیا رفته اند، برگزار می‌شود. حرکت دسته‌های سینه زنی به طوری است که افرادی که در جلو حرکت می‌کنند از اهل سادات می باشند و شال سبز بر دوش دارند و یا شال را به دور کمر خود بسته اند، در پشت سر سادات نیز مردم عامه با شال‌های مشکی حرکت می‌کنند و در آخر بانوان و بچه‌ها همراه آنها می باشند.

اکثر حسینیه‌ها و تکیه‌ها در این روز مردم را به صرف ناهار دعوت می‌کنند. نذورات این روز در روستا‌ها را طبق معمول خرما، سوروک (نوعی نان)، گردو، بادام، حاجی بادام و نقل، شکلات، حلوا، میوه، شیر داغ و شربت عسل راه اندازی خواهند داد.

اجرای حرکات نمایشی روز عاشورا در یزد

مردم این استان در روز عاشورا مراسم باشکوهی برای عزاداری امام حسین (ع) برگزار می‌کنند. از ابتدای دهه محرم ساکنان محلات، مقدمات مراسم و مراسم حرکت نمایشی کاروان‌های مذهبی در روز عاشورا را فراهم می‌کنند. در این روز از محل تجمع و تدارکات مراسم، کاروان‌ها حرکت می‌کنند و به سمت حسینیه بزرگ محله می‌روال. در قبل این کاروان‌ها با شتر و کجاوه‌های چوبی مزین می‌شدند ولی امروزه از ماشین‌های سنگین برای اجرای این نمایش منفعت گیری می‌شود. در طول پیمودن مسیرکاروان، هر یک از گروه‌های نمایشی، نمایش خود را ایفا می‌کنند. برخی بر اسب یا شتر سوارند و برخی در صحنه‌های طراحی شده در ماشین‌های سنگین مراسم را اجرا می‌کنند. بعد از رسیدن کاروان‌ها به محل مورد نظر، یک بار دیگر صحنه‌های نمایش برای مدتی اجرا می‌شود و بعد از خروج کاروان، مراسم نخل برداری اغاز می‌شود.

در کاروان‌های عزاداری محرم یزد، صحنه‌های عاشورا به طور نمایش اجرا می‌شود. یکی از عظیم‌ترین صحنه‌های به نمایش گذاشته شده در روز عاشورا و عزاداری محرم یزد، تخت یزید است که در واقع بیانگر وضع کاخ یزید است. تخت یزید دارای یک فضای پر تجمل با دکوراسیون و مبلمان اشرافی است. همه محل فوق با پارچه‌های مخمل قرمز رنگ پوشیده شده است.

یکی دیگر از صحنه‌های نمایشی، صحنه دیر راهب است. صحنه دیر راهب بیانگر این اتفاق است، وقتی که لشکر یزید سر بریده شهدای کربلا را به طرف کوفه می‌بردند تا به یزید تحویل دهند، در بین راه در کنار صومعه‌ای برای استراحت توقف می‌کنند. سر مبارک امام حسین علیه السلام را که داخل جعبه‌ای می بود در کنار صومعه راهبی قرار خواهند داد. شب زمان راهب از صومعه خود بیرون می‌آید و فهمید جعبه می‌شود و معادل جایزه‌ای که قرار می بود برای تحویل سر بریده امام بدهند، به آنها می‌دهد تا برای زمان کوتاهی آن جعبه را نزد خود نگاه دارد. 

از دیگر صحنه‌های نمایشی، صحنه بازار و خرابه شام است. خرابه شام در واقع جایی می بود که زنان و کودکان سپاه امام حسین علیه السلام را برای مدتی در آن زندانی کردند. برای بازسازی تصویری خرابه شام از خشت، گل و آجر با گیاهان خشکیده منفعت گیری می‌شود تا یک خرابه را مجسم کند. بازار شام در این کاروان، از بی نظیرترین قسمت‌ها به لحاظ نوع ساخت و بازسازی است.

گهواره علی اصغر نیز دیگر صحنه‌های نمایشی در روز عاشورا است. اتفاق تیر زدن حَرمَله به گلوی حضرت علی اصغر از دیگر صحنه‌هایی است که به گفتن یکی از آیین‌های عزاداری محرم یزد در این کاروان به نمایش در می‌آید. اهالی بنا به اعتقادی که دارند برای تبرک یا مصونیت از بیماری برای کودکان خود، نذر می‌کنند تا در روز عاشورا کودک خود را جامه علی اصغر بپوشانند و در طول مسیر کاروان در گهواره قرار دهند.

صحنه تخت شیر هم از دیگر صحنه‌های نمایشی است. در این قسمت از کاروان، فردی لباس شیر بر تن می‌کند و در زمان پیمودن مسیر بر دست خونین حضرت ابوالفضل علیه السلام سوگواری می‌کند و کاه بر سر می‌ریزد. ذوالجناح، حجله خانه حضرت قاسم، قبر شش گوشه، طفلان مسلم و شطِ فرات از صحنه‌های دیگر این کاروان در روز عاشورا است.

دسته سقا؛ مراسم اختصاصی پسران هفت تا ۱۲ سال

در استان یزد دسته‌های گوناگون با نام‌های گوناگون در مراسم عزای حسینی وجود اشکار می‌کنند. دسته‌ای که با باور‌های اعتقادی مردم پیوندی محکم دارد و از قبل وجود داشته، دسته سقا است. دسته سقا از نوجوانانی که به امام حسین (ع) و خاندان مطهر او عشق می‌ورزند، راه اندازی می‌شود.

عضویت در دسته سقا به‌واسطه نذری است که پدر و مادر‌ها برای سلامت بچه‌ها خود و یا صاحب فرزند شدن قبول کرده اند. این گروه نوجوان، عَلَمی سیاه رنگ با تزئینات اسب بی‌صاحب از حضرت عباس و یا امام حسین (ع) و مشک تیرخورده از دشمن غدار بر دست دارند.

این گروه لباسی سیاه و بعضی اوقات هم سفید بر تن می‌کنند، پارچه‌ای به رنگ قرمز یا سبز بر کمر می‌بندند و مشکی پر از آب بر دوش می‌کشند. آنها بازوبندی از قرآن کریم به کتف می‌بندند و اکثریت از سادات حسینی می باشند که با بستن بازو بندی از پارچه سبز و نیز بر پیشانی که زیاد تر با آویزه‌های الوان و برگ‌های فلزی به رنگ نقره‌ای یا طلایی که روی آن آیاتی از کلام الله وحی حک شده است، لباس عزا را زینت خواهند داد و در صفوف منظم به نوحه‌خوانی می‌پردازند.

دسته سقا ظرفی مسی را که با پنجه‌ای تمثیلی از دستان بریده حضرت عباس زینت گرفته در دست می‌گیرند و به یاد سقای دشت کربلا به تشنگان حسینی آب می‌نوشانند. در واقع این مراسم اختصاصی پسران هفت تا ۱۲ سال است و عزاداران در این گروه سنی با تهیه لباس سفید عربی، مشکی و سربند یا ابوالفضل (ع) در این آیین شرکت می‌کنند.

پوش کشیدن؛ بالا بردن پارچه‌ای برای محافظت عزاداران از گرما

پوش؛ پارچه محکمی است که به نقوش اتفاق کربلا مزین است و توسط مردم برقرار می‌شود تا عزاداران حسینی از سرما و گرما در امان باشند، در زمان پوش بالا کردن هم چاووشی خوانان اشعاری را در رابطه با حادثه کربلا می‌خوانند. دوستداران امام حسین و جوانان قوی بنیه پوش را بالا می‌کشند. پوش روی تیرک بنا و محکم می‌شود و با گفتن یا حسین و یا ابوالفضل بالا کشیده می‌شود و برخی از افراد قربانی کرده و یا صدقه خواهند داد تا اتفاقی نیفتد و در آخر هم نقل و شربت توزیع کرده و برای افرادی که پوش می‌کشیدند دعا می‌کنند.

پوش پارچه سفیدی می بود که کارخانه هراتی در یزد بافت آنها را بر مسئولیت داشت و پوشدوز‌ها پارچه‌های عریض را به هم وصل می‌کردند و نقوشی همانند شیر، فرشته، شمشیر، درخت سرو و … بر روی آن می‌دوختند.

انتهای مطلب/